Het Rome van Scola op de Monte Ciocci

Het contrast met de setting van de Romeinse beau monde, waar immoreel opportunisme,  leegte, verveling en decadentie hoogtij vieren aan het eind van het Berlusconi-tijdperk, zoals geschetst in La Grande Bellezza in 2013 kan niet groter dan die in ‘Brutti, Sporchi e Cattivi’ (Affreus, Vuil en Slecht), een groteske, tragikomische film van Ettore Scola die zich situeert in een sloppenwijk op de Monte Ciocci in de jaren zeventig. Scola biedt daarin een bijzonder zwartgallige kijk op een veertienkoppige vierdewereldfamilie die er probeert te overleven, letterlijk en figuurlijk aan de rand van de stad en de maatschappij. 

Gitzwarte, burleske komedie

De vrekkige, alcoholistische en gewelddadige padrone di casa - Nino Manfredi in de rol van Giacinto Mazzatella - heeft een miljoen lire gekregen van de verzekering omdat hij een oog heeft verloren in zijn voormalige job. Hij probeert het geld zo goed mogelijk te verbergen voor zijn hebzuchtige huisgenoten die erop azen. Daarbij komt het meermaals tot een luidruchtig handgemeen. De clan leeft verder van het pensioen van een nonna (grootmoeder) die kettingrokend haar dagen slijt in een rolstoel voor een tv-toestel. Inkomsten zijn er ook van de mooie dochter die tippelt langs een Romeinse invalsweg en uit enkele tijdelijke baantjes van de zoons, waaronder een transseksueel die het met zijn schoonzus doet. Giacinto, die zich steeds geïsoleerder gaat voelen in een omgeving die het vooral op zijn geld gemunt heeft, legt het aan met een mollige Napolitaanse prostituee en kijkt niet meer naar zijn vrouw om. Overspel, dierlijke lust en geweld, het is er dagelijkse kost in de clan Mazzatella. Maar de armoede van het gezin, de hebzucht van de pater familias en de jaloezie van zijn vrouw doen het samenleven behoorlijk uit de hand lopen, wanneer de familie een plan smeedt om padrone Giacinto van kant te maken en de erfenis op te strijken. Ze nodigen Giacinto met zijn nieuw liefje uit op een feestmaaltijd  en mengen rattenvergif in zijn macaroni. De vergiftigingspoging mislukt, omdat de bijzonder taaie padrone in een laatste stuiptrekking naar de zee fietst en er met een fietspomp zeewater in zijn maag spuit zodat hij erin slaagt het vergiftigde bord macaroni uit te kotsen. Zijn wraak is zoet.  Terwijl de familie slaapt, steekt hij hun barak in brand en kunnen zij ternauwernood aan de dood ontsnappen. 

Elk laagje beschaving lijkt in dit universum verdwenen. De clan leeft er smerig als dieren, ze bedrijven de liefde in een ruimte waar broers, zussen en kinderen slapen. Ze ruziën, vechten en dollen met elkaar en in plaats van de kinderen naar school te sturen, sluiten ze hen overdag op in wat moet doorgaan voor een speeltuin maar eigenlijk een grote openluchtkooi is. Het vuile en het afstotelijke ademt uit elk beeld, uit de close-ups van etende, tandeloze monden, ongewassen gezichten. En toch slaagt Scola erin om ondanks de walging die je bekruipt de toon tegelijk gitzwart,  hilarisch en burlesk te houden zoals in een comedia dell’arte. 

Roma Sparita, niet helemaal

De Monte Ciocci, die in de jaren zeventig effectief bezaaid was met barakken die uitkeken op de Sint-Pietersbasiliek van het Vaticaan, maakt deel uit van het Roma sparita (het verdwenen Rome). In het nieuwe millenium werd er een groene parkzone aangelegd. Maar dat betekent niet dat alle slums rond Rome verdwenen zijn. 

Brutti, sporchi e cattivi, Ettore Scola

Duizenden Roma leven er nog steeds in krotten en trailers aan de rand van de stad en ook al hebben ze de Italiaanse nationaliteit, hun recht op sociale huisvesting is er beperkt. Sommige wijken, vooral in het oosten van de stad, liggen er nu nog steeds bijzonder troosteloos bij. Dat is zo in Tor Bella Monaca, Centocelle, Tor Pignattara en San Basilio.

Het Rome van Scola onder het fascisme

In 1977, een jaar na Bruti, Sporchi e Cattivi, maakt Ettore Scola nog een film over Rome: Una Giornata Particolare. De film speelt zich af op 6 mei 1938, de dag dat Hitler op bezoek komt bij Mussolini in Rome. De hele stad begeeft zich naar het parcours van de fascistische parade, behalve twee buren in een appartementsblok. Antonietta, gespeeld door Sophia Loren, is een huisvrouw en  heeft haar kinderen in de uniformen van de fascistische jeugdbeweging gestoken, want haar man, een militair, en zijzelf zijn trouwe leden van de partij. De andere buur is Gabriele, gespeeld door Marcello Mastroianni, een homoseksuele radio-omroeper die net zijn baan heeft verloren vanwege zijn geaardheid. Zijn kanarietje ontsnapt uit zijn kooi en komt terecht op het terras van Antonietta en er ontspint zich een boeiende conversatie, waarin Antonietta ontdekt dat er nog mannen zijn die niet neerkijken op vrouwen die de was doen, poetsen en voor de kinderen zorgen. Ze voelt respect, ook als ze hem bekent dat ze analfabeet is. Gaandeweg wordt ze verliefd op hem en probeert ze hem te verleiden, omdat ze geen benul heeft van wat hij haar probeert duidelijk te maken: dat hij zich seksueel niet aangetrokken voelt tot vrouwen. Het komt tot een ontknoping, waarbij ze hem slaat. Nadat ze heeft bekend dat haar man vreemd gaat met een vrouw, die wel de kans gekregen heeft om te studeren, vinden ze elkaar in wederzijdse troost als lotgenoten en beleven enkele heel intieme momenten. Una Giornata Particolare is een film die het megalomane, autoritaire en seksistische fascisme op de korrel neemt waarvan vrouwen aan de haard en homoseksuelen het slachtoffer zijn. De diepmenselijke, emotionele toenadering tussen Antonietta en Gabriele, die zich buiten die fascistische orde en regels begeven, ontroert met Loren en Mastroianni in glansrollen.  De concièrge van het appartementsblok heeft de ontmoeting tussen Antonietta en Gabriele nauwlettend in de gaten gehouden en wanneer de avond valt, staat de geheime politie aan Gabrieles deur.