Palazzo Venezia, Mussolini''s werkplek

De associatie van het Vittoriano met het fascisme  is ook een gevolg van Mussolini’s gewoonte om vanop het balkon van de eerste verdieping van het Palazzo Venezia zijn megalomane plannen uit te bazuinen aan de menigte die samentroepte op de Piazza Venezia. Na de verovering van Abessinië (Ethiopië) riep hij er op 9 mei 1936 het Italiaanse imperium uit als een soort wedergeboorte van het Romeinse imperium. In datzelfde jaar maakte hij de onzalige alliantie bekend met Nazi-Duitsland. Op 10 juni 1940 verklaarde hij er de oorlog aan Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk en kondigde hij aan dat Italië samen met Duitsland ten oorlog zou trekken. In het Palazzo zelf vestigde hij de zetel van zijn regering en bracht er zijn eigen kantoor in onder. De Gran Consiglio del Fascismo hield zijn bijeenkomsten in de Sala del Mappamondo. 

Een geschenk van de paus aan de republiek Venetië

 Het Palazzo Venezia is een van de oudste renaissancegebouwen in Rome. Het oorspronkelijke palazzo werd gebouwd door kardinaal Pietro Barbo in 1455 tegen de basiliek van San Marco Evangelista al Campidoglio, een basiliek die oorspronkelijk dateerde uit de vierde eeuw na Christus, maar verschillende keren werd vernield en heropgebouwd. Toen Barbo later paus Paulus II werd, liet hij het Palazzo uitbreiden en de kerk in renaissancestijl verbouwen. De kerk bevat een prachtige negende-eeuwse mozaiek van de zegenende Chistus in de apsis. In de zestiende eeuw schonk paus Pius IV het Palazzo aan de republiek Venetië. In de negentiende eeuw kwam Venetië onder Oostenrijks bewind en werd het Palazzo Venezia de zetel van de Oostenrijkse ambassadeur en bleef dat tot in 1916, toen Italië het nationaliseerde als vergelding voor de Oostenrijkse bombardementen op Venetië in de eerste Wereldoorlog.

Villa Borghese, park en museum

Vanop de Piazza di Spagna kan je alle richtingen uit, er is wel overal iets bezienswaardigs. Je kunt bijvoorbeeld de Spaanse trappen oplopen tot aan de Piazza Trinità dei Monti en dan links afslaan naar de Villa Medici, een zestiende eeuwse villa van de groothertog van Toscane met een grote geometrisch aangelegde, klassieke tuin met een obelisk in het midden. Het landhuis heeft twee torens en een uitvoerig met bas reliëfs versierde gevel en staat bovenop de heuvel van de Monte de Trinità. Momenteel biedt de villa onderdak aan een museum van beeldhouwwerken. 

Wandel je onder een loodzware zon en ben je op zoek naar verkoeling en stromend water om je wat te verfrissen, blijf dan pal in noordelijke richting wandelen, dan beland je zo in de Villa Borghese, een groot, charmant park met best wat interessante plekjes.

Galleria Borghese: nationaal museum met renaissance- en barokkunst

De Galleria Borghese bijvoorbeeld, vandaag een nationaal museum met renaissance- en barokkunst, maar oorspronkelijk een pareltje van een villa die werd gebouwd en ontworpen voor Scipione  Borghese, de neef van paus Paulus V, in het begin van de zeventiende eeuw. Er staan prachtige beelden van de topbeeldhouwer uit de barok Gianlorenzo Bernini en er hangen werken van de grote meesters van de renaissance en de barok : Rafaël, Leonardo da Vinci, Ghirlandaio, Correggio, Lotto, Perugino, Reni, Botticelli, Rubens, Van Dyck, Titiaan, Caravaggio enz. Scipione was niet alleen een mecenas van Bernini, hij verzamelde ook verwoed schilderijen van Caravaggio, waarvan er hier een achttal te zien zijn.

Maar ook de villa zelf, die oorspronkelijk de Villa Pinciana heette, is een kunstwerk op zichzelf. Hij werd destijds buiten de muren van de stad gebouwd en het hoofdgebouw werd ontworpen door de uit Utrecht afkomstige architect Jan van Santen of Giovanni Vasanzio, een assistent van Flaminio Ponzio. Het museum is vandaag eigendom van de Italiaanse staat, terwijl het park van de stad Rome is.

tempeltje van Asclepius

In dat park is er ook een meertje waar je zelfs kunt bootje varen tot aan de voet van de tempel van Escalupio of Asclepius, de Griekse god van de medicijnen, tevens zoon van Apollo en een beetje de dokter van de Olympos. De god heeft een standbeeld in het tempeltje dat een neoklassieke mini-imitatie is uit de 18de eeuw van de tempel van de godheid in het Griekse Epidaurus op de Peloponnesos. 

Piazza del Popolo

Van hieruit wandel ik terug zuidwaarts naar het Terrazza del Pincio, van waaruit ik een prachtig uitzicht heb op de ellipsvormige Piazza del Popolo, het plein achter de belangrijkste toegangspoort vanuit het noorden tot de stad: de Porta del Popolo, voorheen de Porta Flaminia. De Terrazza del Pincio maakt deel uit van de ommuring van het plein, waarop beelden prijken. In het midden van het plein staat een Egyptische obelisk die dateert uit de dertiende eeuw voor Christus bovenop een sokkel met waterspuwende leeuwen. Ooit stond de obelisk op de spina of het keerpunt van de renbaan van het Circus Maximus. Het laatste ontwerp van de Piazza del Popolo is van architect Giuseppe Valadier uit het begin van de negentiende eeuw. Aan weerskanten van het plein bouwde hij een fontein, een met de zeegod Neptunus omgeven door tritonen (half mens, half vis) en dolfijnen en een met de godin Roma in gezelschap van de wolvin en Romulus en Remus.  Vanaf het plein vertrekken zuidwaarts drie straten: de Via del Babuino links die naar de Piazza di Spagna leidt, in het midden de Via del Corso die de piazza del Popolo met de Piazza Venezia verbindt en rechts de Via di Ripetta die naar de Tiber loopt.

Twee identieke kerken: Santa Maria dei Miracoli en Santa Maria di Montesanto

Als je vanaf de obelisk je blik naar het zuiden richt, dan merk je dat het begin van de Via del Corso geflankeerd wordt door twee identieke kerken: de Santa Maria dei Miracoli rechts en de Santa Maria di Montesanto links. Ze lijken wel elkaars spiegelbeeld: allebei hebben ze een Griekse-tempelportiek ondersteund door zuilen aan de voorkant en afgetekende beelden in de stijl van Bernini op de ballustrades bovenop het portiek, een majestueuze koepel met een torentje erbovenop en aan de kant van de via del Corso elk een klokkentoren. In de details zijn de verschillen niet gering: de koepel van de linkerkerk, de Montesanto telt twaalf ribben, die van de rechterkerk, de Santa Maria dei Miracoli, telt er acht en de klokkentoren van deze laatste is sierlijker dan die van de Montesanto. En binnenin is het verschil nog groter want de Montesanto heeft een elliptische vorm, terwijl de Miracoli rond is. Ze werden met enkele jaren tijdsverschil rond 1675 gebouwd. Volgens de overlevering zou een beeld van de Maagd Maria, dat zich in een kapel aan de Via del Corso bevond, een kind op een miraculeuze manier uit een rivier hebben gered, waarna bedevaarders het beeld kwamen vereren. Paus Alessandro VII liet de Santa Maria dei Miracoli bouwen door architect Carlo Rainaldi om het mirakel te herdenken. Het bewuste beeld bevindt zich sindsdien in de kerk.  

Trevi-fontein 

Langs de Via del Babuino loop ik terug naar de Piazza di Spagna en volg van hieruit de bewegwijzerde route via de Trevi-fontein naar de Piazza Rotonda en de Piazza Navona. De Trevi-fontein, op het kruispunt van drie straten, wordt gevoed door de Acqua Vergine, een van de Romeinse aquaducten die vanuit de oostelijke heuvels Rome van drinkwater voorziet. De Trevi fontein is naast de fonteinen op de Piazza della Rotonda, de Piazza Venezia, de Piazza di Spagna en de Piazza Navona een van de vele die door de Acqua Vergine worden gevoed. Zijn voorganger, de Acqua Virgo, voorzag Rome al in de eerste eeuw voor Christus van drinkwater. In 1730 kreeg de architect Nicola Salvi van Paus Clemens XII de opdracht om een fontein te bouwen, die hij integreerde in de achterkant van het Palazzo Poli. Het wervelende beeldhouwwerk in dynamische barokstijl, toont rechtopstaand in een centrale nis de zeegod Oceanus op zijn wagen in de vorm van een schelp. De wagen wordt getrokken door twee gevleugelde zeepaarden, met het bovenlijf van een paard en het onderlijf van een vis. Twee tritonen, met het bovenlijf van een mens en het onderlijf van een vis, mennen de paarden en een van hen toetert op een schelphoorn. Waarom de fontein jaarlijks vele miljoenen toeristen trekt is mij niet echt duidelijk. Wellicht door de iconische scène uit ‘La Dolce Vita’, een Fellini-film uit 1960, waarin Anita Ekberg in een dronken bui in haar avondjurk door het water van de fontein gaat  waden en Marcello Mastroianni roept die haar prompt achterna komt. In een vrij onschuldige liefdesscène houdt het water van de waterval als bij toverslag op te stromen. 

Of misschien is de populariteit van de Trevi te danken aan het gebruik om met de rug naar de fontein gekeerd en de ogen dicht achterwaarts over de schouder een muntstuk in het water te gooien en “Arrivederci Roma, tibi gratia volo, in tiberis aqua tua fluit" te prevelen. Wie dat doet komt ooit naar Rome terug, wil het bijgeloof. Het gebruik is ontstaan naar aanleiding van de Hollywoodfilm ‘Three coins in the Fountain’ van Jean Negulesco. 

San Luigi dei Francesi  en Caravaggio

Met de rug naar het Pantheon op de Piazza loop ik links de via Giustiani in en kom bij een kleine piazza links voor de tweede Franse kerk op mijn route, herkenbaar aan het Franse wapenschild met de lelies in het fronton: de Chiesa di San Luigi dei Francesi. De heilige Louis die zijn naam gaf aan de kerk was de Franse koning Louis IX, die in 1296 werd heilig verklaard. Het is een kerk met een renaissancistische gevel met nissen uit het begin van de zestiende eeuw, die weinig aandacht zou trekken, ware het niet dat in een kapel van de linkerzijbeuk drie topwerken van Caravaggio te bezichtigen zijn.

Caravaggio in de Contarellikapel

Caravaggio, voluit Michelangelo Merisi da Caravaggio, schilderde in opdracht van de Franse kardinaal Mathieu Cointrel  drie scenes uit het leven van de heilige Mattheus, Cointrels patroonheilige: Mattheus en de Engel, de Roeping van Mattheus en het Martelaarschap van Mattheus. In dit laatste werk toont hij zich als de meester van het chiaroscuro, het clair-obscur, een stijl waarin hij school maakte.  In ‘Het Martelaarschap van Mattheus’ valt het volle licht op de dramatische scène waarin de apostel door het zwaard van zijn belager zal sterven, terwijl de achtergrond, behalve de gezichten van enkele toeschouwers, in het duister verdwijnt. Het licht lijkt uit een of verschillende ramen in een donkere ruimte binnen te vallen. Tegen de gewoonte van de barokke stijl van de contrareformatie in schilderde hij de heilige en de figuranten naar modellen die hij in zijn tijd op straat zag, zeer naturalistisch dus. Alle idealisering zoals bij andere barokschilders is weggevallen.  Wie de werken van Caravaggio wil zien moet weten dat de Contarellikapel  met een minuterie wordt verlicht, die alleen weer aanslaat als de bezoekers bereid zijn er munten in te gooien. Men weze gewaarschuwd. 

Caravaggio in de Basilica di Sant'Agostino en elders in Rome

Een ander werk, de ‘Madonna van Loreto’, van deze zelfdestructieve, onhandelbare maar magistrale schilder in Rome is te zien in de prachtige Basilica di Sant’Agostino in Campo Marzio  tweehonderd meter noordwaarts van hier. De vijftiende-eeuwse basiliek heeft ook een fresco van Rafaël en werd in de 18de eeuw binnenin helemaal gerenoveerd volgens de barokke smaak van die tijd. ook in de Santa Maria del Popolo, eveneens een vijftiende-eeuwse Augustijnenkerk uit de renaissance, maar op de Piazza del Popolo aan de overkant van de tweelingen Santa Maria dei Miracoli en Santa Maria di Montesanto hangen twee topwerken van Caravaggio. Ze bevinden zich in de Cerasikapel en stellen ‘De kruisiging van Petrus’ en ‘De bekering van Paulus’ voor. Andere werken van Caravaggio in Rome zijn te bezichtigen in de Galleria Nazionale d’Arte Antica (‘Narcissus’ en ‘Judith onthoofdt Holofernes’) in het Palazzo Barberini en in de Galleria Borghese.

San Carlo alle Quattro Fontane, meesterwerk van Francesco Borromini

Vooraleer we de grote kerk van de Piazza Navona, de Sant’Agnese in Agone, van naderbij bekijken, is een woordje uitleg over de meester van de barokarchitectuur, Francesco Borromini op zijn plaats. Borromini, een Italiaanssprekende Zwitser uit Ticino en Gianlorenzo Bernini, van oorsprong een Napolitaan, waren aartsrivalen. De meningen onder kunsthistorici verschillen, maar van hen beiden was Borromini zonder twijfel de meest innovatieve barokarchitect. Hij brak met de klassieke architectuurtraditie van de renaissance en experimenteerde met grillige geometrische vormen: golvende gevels en kroonlijsten, ovale en elliptische ruimtes en koepels. Om een blik te werpen op het typevoorbeeld van zijn gewaagde architectuur verhuizen we heel even naar de Quirinaalheuvel. 

Vier muurfonteinen: Quattro Fontane

De Spaanse orde van de heilige drievuldigheid gaf Borromini, een leerling van die andere Zwitser, Carlo Maderno, de opdracht een kerk, een kloostergang en een klooster te bouwen op de top van de Quirinaal, ten zuidwesten van de Quattro Fontane, de vier muurfonteinen op de kruising van de Strada Pia (nu de via del Quirinale) en de Strada Felici (nu de via delle Quattro Fontane). De marmeren muurfonteinen, die eind de zestiende eeuw werden ontworpen, verbeelden de stroomgoden Arno en Tiber en de Romeinse goden Diana en Juno, alle vier liggend afgebeeld terwijl ze steunen op een arm.  Borromini bouwde zijn kerk achter de Tiberfontein. Ze was gewijd aan de aartsbisschop van Milaan, Carlo Borromeo, die in 1610 werd heilig verklaard voor zijn werk onder de pestlijders.

Optische illusie

Door de kleine oppervlakte waarop hij moest bouwen, werd zowel de kloostergang als de kerk zeer krap. De kerk is nauwelijks 23 op 13 meter groot. Het kwam er dus voor Borromini op aan in het interieur perspectief te creëren en met lichtinval de illusie van een grotere ruimte op te roepen. Borromini baseerde zijn ontwerp op twee gelijkzijdige driehoeken in het grondplan, waarin zich vier in elkaar geschoven ellipsen aftekenen, die zichtbaar zijn in de kroonlijst die op de zuilen rust. In het midden daarvan lijkt de ovalen koepel hoger dan hij is doordat hij de achthoekige cassettes en de kruisen op de binnenkant naar het centrum toe  steeds kleiner heeft gemaakt, wat zorgt voor een optische illusie. De heilige geest in de vorm van een duif binnen een driehoek, die staat voor de drievuldigheid, krijgt centraal het volle licht van de koepelramen. 

Convex, concaaf, ovaal of rond

De kerk is een complete breuk met de rechthoekige vormen uit de renaissance. Alle horizontale structuren zijn er ovaal, rond, concaaf of convex. Maar een typisch kenmerk van barok, namelijk extreme aandacht voor het ornamentele en de aankleding van het interieur, ontbreekt hier volledig. Wellicht vanwege gebrek aan fondsen is dit een heel sobere kerk. Het principe van de golvende lijn regeert ook de façade, die conclaaf naar binnen buigt en convex naar buiten bij de hoofdingang, niet alleen de kroonlijsten, maar de hele gevelmuur. Zowel de gelijkvloerse als de bovenste verdieping rusten op Korinthische zuilen.

Campo dei Fiori en Giordano Bruno

Verder naar het zuiden, richting Tiber, ligt het Campo dei Fiori, vooral bekend om zijn volkse karakter en zijn dagelijkse markt in de voormiddag. Je kan hier lekker ontbijten op een terras  en de prijzen zijn al een stuk democratischer dan op bijvoorbeeld de Piazza Navona. Voor de wijk zich ontwikkelde met een plein en huizen in de vijftiende eeuw, was dit een bloemenveld, vandaar de naam. 

Onmiddellijk in het oog springt het standbeeld van een monnik met zijn kap op. Op het eerste gezicht zou je denken aan een angstaanjagende inquisiteur, maar het is net  andersom een slachtoffer van de inquisitie dat hier staat afgebeeld. Het is niemand minder dan Giordano Bruno, de dominicaan die hier in het jaar 1600 op de brandstapel stierf. Hij werd door de inquisiteurs van ketterij beschuldigd.

Giordano Bruno: pantheist, kosmoloog en ketter

Het boeiende aan Bruno is dat hij niet voor een gat te vangen is. Hij  was Dominicaan, omdat hij school liep in de kloosterschool van de Dominicanen in Napels, waar ook Thomas van Aquino ooit had lesgegeven. Hij nam stelling tegen officiële theologische doctrines en werd al in 1576 van ketterij verdacht, waardoor hij op de vlucht sloeg en uiteindelijk de orde van de Dominicanen verliet. Bij de calvinisten in Genève vond hij evenmin gehoor en hij kantte zich tegen hun intolerante geloofsleer. Ze excommuniceerden hem en hij trok naar Frankrijk, eerst naar Toulouse, daarna naar Parijs, waar hij door zijn beschermheer, koning Henri III, vijf jaar lang kon doceren aan de voorloper van het Collège de France. Hij introduceerde er de theorieën van Copernicus  in zijn boeken waarin hij uitlegde dat de planeten rond de zon draaien en de aarde niet het centrum van het heelal is.

Bruno was als kosmoloog zonder meer zijn tijd vooruit. Hij geloofde dat er verschillende zonnen waren met planeten eromheen en dat het universum dus oneindig was. Hij was ook een pantheïst, die geloofde dat de aarde, de natuur en het universum door een ziel werden geanimeerd die overal aanwezig was in plaats van dat er een ziel was in elk menselijk wezen. God begrijpen doe je niet door wat geopenbaard wordt in heilige teksten te geloven, maar door de natuur te onderzoeken, beweerde hij.

Bruno, ketter voor katholieken, lutheranen en calvinisten 

oen het door de oplopende godsdienstoorlogen te riskant werd om nog langer in Frankrijk te blijven, begaf hij zich naar Oxford, maar werd na onenigheid met professoren en de beschuldiging dat hij de Florentijnse humanist Marsilio Ficino had geplagieerd in een boek, het land uitgezet en kwam uiteindelijk in Lutherse kringen in Duitsland terecht. Maar ook met de Lutheranen van Wittenburg, die het gezag en het waarheidsgehalte van de bijbel niet in vraag wilden stellen, klikte het niet. En aangezien ook hun religieuze dogma’s boven de rede, de kosmologie en het filosofisch denken van Bruno stonden, werd hij er eveneens geëxcommuniceerd.