Het Castello van Melfi

De Normandiërs grijpen de macht in de elfde eeuw, in Melfi wordt Zuid-Italië herverdeeld

In de elfde eeuw moesten de Longobarden geleidelijk aan de macht afstaan aan hun vazallen, de Normandiërs, die hun eerste hoofdstad in Melfi vestigen. Maar hoe kwamen die Normandiërs hier in Zuid-Italië terecht? Historici veronderstellen dat de Normandiërs die zich hier in Zuid-Italië kwamen vestigen, afstamden van de Noormannen. In de 9de en 10de eeuw waren de vikingen de schrik van de westelijke Europese kusten. Ze plunderden de nederzettingen langs de kusten en rivieren van Denemarken tot de Pyreneeën en sleurden de buit uit kerken, kastelen en abdijen mee naar Scandinavië. Een van hen was Rollo, die In 911 met een grote vikingenvloot het toenmalige Parijs (het huidige Isle de la Cité) belegerde. Maar toen hij ook Chartres probeerde in te nemen werd hij door een Frans leger verslagen.  Karel de Eenvoudige (Carolus Simplex), de Karolingische koning van West-Frankenland, bood Rollo in ruil voor zijn loyauteit een gebied aan bij de monding van de Seine met Rouen als hoofdplaats. Rollo bekeerde zich tot het christendom en huwde de dochter van de Frankenkoning, Gisella. Zijn belangrijkste opdracht bestond erin in zijn buffergebied te beletten dat andere vikingbendes de nederzettingen van de Franken bleven terroriseren. Zijn Noormannen integreerden zich in de plaatselijke Frankische bevolking.  Rollo werd de eerste hertog van Normandië en was de overgrootvader van Willem de Veroveraar, die meer dan een eeuw later in de slag bij Hastings (1066) de Britten versloeg. Dat een aantal Normandische krijgsheren uiteindelijk in Italië belandden is te wijten aan het bestaande erfrecht onder de Normandiërs. Voor de jongere zonen van de plaatselijke adel was er weinig toekomst omdat de hele erfenis naar de oudste zoon ging. Daarom gingen ze uitzwermen over Europa of namen deel aan kruistochten.

De Normandiërs die in Zuid-Italië belandden, waren pelgrims die uit Jeruzalem kwamen en die de Longobardische prins Guiamar hielpen de Sarazenen te verjagen uit het hertogdom Salerno. Ze ontpopten zich tot geduchte huurlingen die in de elfde eeuw afwisselend vochten voor de Longobardische prins- en hertogdommen Salerno, Capua, Napels en Bari. Eerst bevochten die vorstendompjes elkaar, later vormden ze front tegen de Byzantijnen en de Saracenen. UIteindelijk kreeg de Normandiër Ranulf Drengot in 1030 een vazalgebied in Aversa in leen van de hertog van Napels en liet ridders met hun legertjes overkomen uit Normandië. Onder hen enkele zonen van Tancred de Hauteville. Stamvader Tancred liet 12 zonen na bij 2 vrouwen. Stilaan gingen ze door oorlogen in dienst van Longobarden, huwelijken en allianties hun machtsbasis uitbreiden, te beginnen met de inlijving van het prinsbisdom Capua. Eerst trokken ze in een christelijk leger onder leiding van de Byzantijnse keizer Michael IV ten strijde tegen de Sarazenen. Daarna keerden ze zich tegen de Byzantijnen en veroverden ze Apulië. 

De herverdeling van Zuid-Italië speelde zich hier  in de burcht van Melfi af. Een eerste belangrijke stap werd gezet in 1043 toen de sterke man van Zuid-Italië, de Longobardische prins Guaimar IV van Salerno, die intussen ook in Amalfi, Sorrento en Capua heerste,  de Normandische huurlingen, die op de Byzantijnen grondgebied hadden veroverd in Apulië. een wettelijke status bezorgde. Hij verdeelde de veroverde gebieden onder twaalf Normandische graven (comites), die als zijn vazallen de gebieden in leen kregen. Guillaume Bras-de-Fer en daarna Drogo  Hauteville, zonen van Tancred de Hauteville werden tot graaf van Apulië benoemd. 

Toen de Normandiërs in de slag bij Civitate een pauselijk leger hadden verslagen dat de steun had gekregen van de Duitse keizer, erkende paus Nicolaas II, weer op het kasteel van Melfi, in een feodale overeenkomst van 1059 alle Normandische veroveringen. Tegelijk werd een andere zoon van Tancred, Robert Guiscard erkend als hertog van Apulië en Calabrië, maar tegelijk ook als vazal van de Heilige Stoel. Zijn oudere broers Guillaume Bras-de-Fer en Drogo waren inmiddels gestorven. In ruil moest Guiscard de paus bescherming beloven en werd hij de bondgenoot van de paus in zijn strijd tegen de Duitse en Byzantijnse keizers.  Om de banden met de Longobarden aan te halen was Guiscard ook al getrouwd met de dochter van Guaimar IV. 

Melfi werd ook uitgeroepen tot de hoofdstad van het hertogdom Apulië. Tegen 1080 hadden  de Normandische clans Hauteville vanuit Melfi en de Drengots vanuit Aversa ongeveer heel Zuid-Italië in handen. Apulië, Calabrië, Gaeta, Bari, Amalfi werden veroverd op de Byzantijnen; Capua, Salerno en Benevento op de Longobarden. Robert Guiscard voerde vanaf 1061 samen met zijn jongere broer Roger I een oorlog tegen de Saracenen om ook Sicilië in te palmen. 

Ook de volgende vier concilies hadden plaats in Melfi. Tijdens het derde concilie in 1089 lanceerde paus Urbanus II het idee om een kruistocht naar het Heilig Land te organiseren om de Turkse Seldjoeksen uit Jeruzalem te verjagen. Tijdens het vijfde concilie in 1130 lag het schisma in de kerk open en bloot. Paus Innocentius II werd gesteund door de Franse en Engelse koning en de Duitse keizer, de tegenpaus Anacletus II door de Normandische beschermheer, Roger II, koning van Sicilië.

Zuid-Italië na de veroveringen door de Normandiër Robert Giscard

Paus NIcolaas II kroont Robert Guiscard tot hertog van Apulië en Calabrië

Urbanus II roept op tot de eerste kruistocht in Melfi

Er hadden in het kasteel ook vijf pauselijke concilies plaats. Met de Normandische hertogen als beschermheren en tegelijk vazallen van de paus, voelden de pausen zich in Melfi thuis. Tijdens het derde concilie in 1089 lanceerde paus Urbanus II het idee om een kruistocht naar het Heilig Land te organiseren om de Turkse Seldjoeken uit Jeruzalem te verjagen. 

Het idee van een kruistocht tegen de islam was niet nieuw. De islamitische Seldjoeken vormden niet alleen een bedreiging voor de christelijke pelgrims die naar het heilige land trokken en voor de christelijke gemeenschappen in het Midden Oosten, maar ook voor het Byzantijnse keizerrijk dat in 1071 een beslissende veldslag had verloren in Oost-Anatolië tegen de Seldjoekse sultan Alp Arslan. Het gevolg was dat en groot deel van Klein-Azië, de achtertuin van Constantinopel, verloren ging voor Byzantium. In datzelfde jaar hadden de Byzantijnen Bari, het laatste bolwerk van hun Zuid-Italiaanse kolonie aan de Normandiërs moeten laten. Daarmee kwam een einde aan het zogenaamde Byzantijnse Catepanate dat honderd jaar lang vanuit Bari over Zuid-Italië had geregeerd en aan eeuwenlange Grieks-Byzantijnse aanwezigheid in Zuid-Italië sinds de herovering door keizer Justinianus in de zesde eeuw. 

In Constantinopel had de ‘usurpator’ Alexios I Komnenos in 1081 de macht gegrepen. Onder hem en zijn opvolgers van de Komnenos-dynasties beleefde Byzantium een korte heropleving als regionale macht. Alexios drong herhaaldelijk aan op steun uit het Roomskatholieke West-Europa tegen de Seldjoeken. In paus Urbanus II, die er een win-win in zag, vond hij een luisterend oor. Hij hoopte met die steun aan Byzantium ook een stap te zetten naar een hereniging van de kerk onder het pauselijk gezag in Rome.  In 1054 hadden de Oosters orthodoxe kerken zich immers afgescheurd van de Rooms-Katholieke Kerk. Er waren niet alleen geschillen tussen de aanhangers van de Latijnse en van de Griekse liturgie, er was ook kerkrechtelijk een kloof ontstaan. De Oosterse kerken erkenden vijf patriarchale zetels : Rome, Constantinopel, Alexandrië, Jeruzalem en Antiochië zoals die door de Byzantijnse keizer Justinianus in de zesde euw waren ingesteld en betwistten het gezag van Rome. Het conflict werd op de spits gedreven toen de paus in Zuid-Italië in Griekse kerken de Latijnse liturgie verplichtte, waarop de Patriarch van Constantinopel de Latijnse kerken in zijn thuisstad liet sluiten. Er volgden een reeks wederzijdse excommunicaties en verwijten van godslastering en meningsverschillen bleven door de eeuwen heen aanhouden over de positie van de Heilige Geest, de scholastieke bijdrage van Thomas van Aquino enz. Bovendien verplichtte de Latijnse kerk het celibaat bij priesters, de Orthodoxen niet.  Het is sindsdien nooit meer goed gekomen. 

De oproep voor een eerste kruistocht van Urbanus werd  overal door priesters en monniken gepredikt en vond bijzonder veel gehoor bij de armste lagen van de bevolking, die gekweld door armoede en soms hongersnood niet veel meer te verliezen hadden. Een van de predikers was Pierre L’Hérémite uit het Noord-Franse Amiens, waar hij trouwens een standbeeld heeft. Hij wachtte niet tot de ridderstand en de adel zich begon te organiseren, maar preekte over zijn pelgrimstocht naar Jeruzalem en boeide vele duizenden geloofsgenoten met zijn opzwepende verhalen, die hun have en goed in de steek lieten en hem volgden. Vanuit Frankrijk, de Lage Landen en Keulen trok hij met een  ongedisciplineerde volksleger naar het Heilige Land. Het stond in de sterren geschreven dat dit uit de hand moest lopen. Opgehitst door enkele fanatieke predikanten, die de kruisvaart tegen de vijanden van de christenen ruim interpreteerden, koelde de Volkskruistocht op zijn weg naar Jeruzalem zijn woede op  Joodse gemeenschappen in het Rijnland. De ravitaillering liep in het honderd, zodat de kolonnes kruisvaarders een gesel werden voor de voedselvoorraden in dorpen, steden en boerderijen waar ze passeerden.  Ze sloegen aan het plunderen, richtten een slachtpartij aan in de de Hongaarse stad Semlin en legden Belgrado in as. Aangekomen in Constantinopel begonnen ze ook daar te plunderen, zodat de keizer ze over de Bosporus zette, waar ze raids uitvoerden op kleine steden van het Turkse binnenland. De hele volkskruistocht kende een tragische afloop. Uiteindelijk werden ze bij Civitot in een hinderlaag gelokt en in de pan  gehakt door sultan Kiliç Arslan. Weinigen zouden het overleven. De eigenlijke kruistocht met ridders en voetknechten blies verzamelen in Constantinopel en had meer succes. Na de verovering van een deel van Anatolië en de Levant met de grote stad Antiochië veroverde het kruisvaardersleger Jeruzalem in juli 1099 na een wekenlang beleg. Er werden vier kruisvaardersstaten gesticht langs de kust van de Levant: Tripoli, Antiochië, Edessa en Jeruzalem en Byzantium kreeg een deel van Klein-Azië opnieuw in handen.