‘s Anderendaags spijt het me dat ik weer op weg moet, de idyllische omgeving van heuveltjes met olijfbomen, stenen muurtjes, bosjes en de amechtig beierende klok van een dorpskerk even verderop lijkt me een ideaal kader om een dagje rust in te bouwen na de toeristische drukte van Matera en Alberolbello. Maar Calabrië, Sicilië en Sardinië staan nog op het programma en ik vrees dat ik in tijdnood zal komen. Ik ga aan de ontbijttafel plaatsnemen bij mijn vriendelijke gastheren en de oude brombeer heeft helemaal zijn goed humeur teruggevonden. ‘Lei è un campione’ zegt hij grappend over de helse fietsrit achter zijn fiat de avond voordien. En dan begint hij trots uit te wijden over het nationaal wielerkampioenschap van Italië dat in de streek van Gravina, Noci en Alberobello in juni jongstleden werd gereden. ‘Me hanno refiuto perché non sono Italiano’ grap ik terug. Filippo Zanna werd de kampioen van Italië en de beste Italiaanse wielrenner van het afgelopen decennium,  Vincenzo Nibali, bijgenaamd ‘Lo squalo dello stretto’ (de haai van Messina)  die de rondes van Frankrijk, Italië en Spanje won, reed hier zijn laatste rit, verduidelijkte hij mij bij de koffie. We nemen hartelijk afscheid en ik rijd meteen zuidwaarts naar Martina Franca, nog steeds tussen kraaknet gerestaureerde Trulli zorgvuldig verbouwd tot Bed & Breakfastverblijven met of zonder zwembad of vakantiewoningen van Noord-Italiaanse, maar ook Duitse en Oostenrijkse eigenaars. Is de Terra dei Trulli een gigantisch pretpark of vakantiedorp waar toeristen zich even in een sprookjeswereld kunnen wanen? Of moet ik mijn hyperkritische blik even dimmen? Misschien wel. Dit toerisme is goed voor de lokale economie, zeker voor een arme regio als Puglia en minder ontluisterend dan de beach resorts met hun massatoerisme. 

Martina Franca  

In Martina Franca zelf zijn weinig trulli te zien en ook geen zwermen toeristen. Het stadje biedt enkele opmerkelijke architecturale hoogstandjes uit de barok en rococo en heeft daardoor een zweem van status, elegantie en charme die je meestal alleen in grotere steden verwacht.

Basilica di San Martino

Het pronkstuk is de Basilica di San Martino met zijn rijkelijk versierde rococogevel met boven de ingang het bas reliëf van Sint-Maarten (van Tours) op zijn paard die een deel van zijn mantel afsnijdt en die aan een bedelaar schenkt en aan weerskanten de beelden van Johannes De Doper en Sint-Jozef in een nis. Boven de kroonlijst van het onderste deel een rijkelijk versierde loggia met weer 2 nissen met heiligenbeelden en daarbovenop een fronton met fakkels op de kroonlijst.  Binnenin schilderijen met bijbelse taferelen waarin de veelkleurige, krullerige marmeren omlijstingen meer de aandacht trekken dan schilderijen zelf, schelpachtige marmeren decoraties, accoladen bogen tegen de muur boven nissen met beelden van Christus, pilasters met weelderig krullende kapitelen, cartouches op muren her en der. Kortom het hele arsenaal decoratieve technieken die de kerk zo rococo mogelijk maakt.

Basilica di San Martino, Martina Franca

Piazza Maria Immacolata, Martina Franca

Voor de basiliek ligt de Piazza Plebiscito, waar zich het Palazzo dell’Universita bevindt en de Torre Civica  en even verderop de Piazza Maria Immacolata met zijn stijlvolle arcadengalerij eromheen die het stadje de allure geeft van een rijke stad. Dit is het kloppende hart van het stadje. Ik fiets van hieruit door de via Vittorio Emmanuele en de Giuseppe Verdi naar de Piazza Roma  waar het indrukwekkende zeventiende eeuwse Palazzo Ducale staat, dat werd gebouwd in opdracht van de hertoglijke familie van de Caracciolo. De architect was Giovanni Andrea Carducci uit Bergamo. Het is toegankelijk en de salons, kamers,  zalen en kapellen zijn versierd met zwierige barokke fresco’s en rococo ornamenten, luxueuze lusters, spiegels en meubelen en met zijde beklede en weelderig omlijste deuren. Vandaag doet het paleis ook dienst als stadhuis en herbergt een museum. Het geeft een idee van de rijkdom van het huis van de hertogen van Caracciolo. 

Palazzo Ducale, Martina Franca

Wanneer ik het stadje uitrij, wacht mij eerst een lange rit door een bosrijke omgeving via een Strada Provinziale die evenwijdig loopt met de drukke SS172 naar Taranto en daarna een duik naar beneden van het 400 meter hoge Murgiaplateau naar de zee.  De trulli ten noorden van Martina Franca maken hier geleidelijk aan plaats voor de masseria’s van de olijfboeren, die ook schapen en varkens houden in met veldstenen ommuurde olijfboomgaarden.

Heel wat van deze masseria’s zijn gerestaureerd en zijn hier zowat de pendant van het agriturismo. Er worden kamers verhuurd, er is een bloementuin en een zwembad  met ligstoelen dat koelte biedt tegen de loodzware hitte in de zomermaanden.

Masseria’s zijn versterkte, ommuurde boerderijen, waar niet alleen de hereboer woonde, maar vaak ook de landarbeiders. En dit was het land van de briganti, hier ten zuiden van Martina Franca bevond zich   het territorium van de beruchte Papa Ciro. De hoge muur rond de boerderij bood bescherming tegen briganti van alle slag. 

Brigante Papa Ciro

Een markante brigante was Papa Ciro (echte naam Ciro Annicchiarico) die in de negentiende eeuw actief was in de regio tussen Martina Franca, Taranto, San Marzano en Francavilla Fontana. Hij was een priester en muziekleraar uit Grottaglie. Maar de fonkelende ogen van een plaatselijke schone brachten bij Don Ciro al vlug de godvruchtigheid aan het wankelen. Antonia Zaccaria heette zijn femme fatale, een weduwe en moeder van twee zonen. Ze moet een fabelachtige aantrekkingskracht hebben gehad, want ze bracht niet alleen het hoofd van Ciro op hol, maar ook dat van een andere pastoor, Giuseppe Motolese, en zelfs dat van Giuseppe Maggiulli, een jonge telg uit de machtigste familie van het dorp. Motolese en Ciro hadden het al eens met elkaar aan de stok gehad in de sacristie van de plaatselijke kerk. Toen Motolese tijdens een processie in 1803 door een onbekende met een kap over zijn hoofd werd neergestoken en overleed, wees iedereen met een beschuldigende vinger naar Ciro. Ook de rechter van het gerechtshof in Lecce deed dat. Ciro pleitte onschuldig, maar kreeg 15 jaar cel aan zijn broek, net als de femme fatale, Antonia Zaccaria, die werd veroordeeld omdat zij ‘de oorzaak was geweest van de moord’ en dus volgens de rechter schuld trof. Ciro wist echter te ontsnappen en begon als voortvluchtige aan een tweede leven als bandiet (van het vulgair latijn bandire, verbannen) en ging schuilen in de bossen rond Grottaglie. Deed hij dit uit wraakzucht om ‘gerechtigheid’ te laten geschieden, wie zal het zeggen? Opmerkelijk was dat de rijke Maggiulli, de derde rivaal die in de ban was van Zaccaria, de dag na de moord uit Grottaglie verdween en daar nooit meer terugkwam. Maggiulli genoot bescherming van zijn oom Don Pier Felice, de hoofdpastoor van Grottaglie en van de plaatselijke notaris, Lacava, zo wordt gefluisterd. 

Tot zover het persoonlijke drama van Ciro, maar er is ook een politieke dimensie, die niet altijd door chroniqueurs wordt verteld. Ciro werd door het koningshuis van de Borboni als een ordinaire bandiet afgedaan, maar werd  vanaf 1815 eigenlijk een politieke vijand. Hij koos de kant van de Carbonari , die voor constitutionele vrijheden opkwamen, de absolute monarchie weg wilden en anticlericaal waren. Ciro sloot zich aan bij hun militante en gewapende vleugel, de Decisi, die strijd leverden tegen het leger van de koning. Er was even een poging om tot een soort staakt-het-vuren te komen met de Borboni, maar koning Ferdinand weigerde en stuurde de Ierse generaal Richard Church naar Lecce met de opdracht de Decisi en alle haarden van republikeinse opstandelingen uit te roeien. In San Manzaro kwam het tot een bloedig treffen tussen Church en de Decisi, waarin deze laatsten werden verslagen. Toen Papa Ciro na een klopjacht samen met zijn groep eindelijk in het nauw kon worden gedreven in de Masseria van Scassèvera bij Grottaglie, werd hij opgepakt en bekende hij te hebben deelgenomen aan een zeventigtal 'moorden' maar bleef hij vreemd genoeg de moord op priester Motolese ontkennen, zo schrijft een chroniqueur uit de 'Quotidiano di Bari'. Ciro werd in 1818 de dag nadien in Francavilla Fontana geëxecuteerd, waar de vermoedelijke moordenaar van Motolese, Maggiulli, ongestoord een dokterspraktijk uitoefende en hoogstwaarschijnlijk de executie bijwoonde. Was Papa Ciro een vrijheidsstrijder in een burgeroorlog of een brigante? De grens was soms flinterdun en hangt zoals zo vaak af uit welk kamp het narratief stamt. 

Papa Ciro, Brigante uit Grottaglie

Zieke olijfbomen

Vele van de knoestige olijfbomen die hier staan, droegen al olijven in de tijd van de achttiende- en negentiende-eeuwse briganti. Olijfbomen kunnen namelijk honderden jaren oud worden, maar niet duizenden zoals vroeger werd beweerd. Volgens wetenschappelijk dendrologisch onderzoek zouden de oudste exemplaren in het Middellandse Zeegebied niet ouder zijn dan 700 jaar. Sommige van de oudste exemplaren van de ongeveer 50 miljoen bomen in Puglia hebben dus het koninkrijk Napels onder het Spaanse koningshuis van Aragon meegemaakt (1500-1713) en een veel groter aantal het huis van Bourbon (1734-1860), maar het merendeel zijn geplant na de eenmaking van Italië in 1860. 38% van de Italiaanse oppervlakte die begroeid is met olijfbomen bevindt zich in Puglia. De regio telt 240.000 olijfboeren en levert 40% van de Italiaanse olijfolieproductie tegenover 27% in Calabrië, 7% in Campanië en 6% op Sicilië. Tien jaar geleden in 2013 sloeg het noodlot toe voor de olijfboeren. De xylella-fastidiosa-bacterie maakte de oversteek vanuit Zuid-Amerika naar Puglia en besmette sedertdien honderdduizenden olijfbomen die een langzame dood door verstikking stierven. De bacterie doet namelijk de kanaaltjes in de bomen dichtslibben waarlangs het water van de wortels naar de bladeren wordt gevoerd. Kevers die de besmette blaadjes eten verspreiden de bacterie via hun speeksel naar de volgende boom.   Vorig jaar werden in de Valle d’Istria rond onder meer Alberobello nieuwe besmette haarden ontdekt. Alle bomen in een straal van 50 meter rond de besmette boom worden dan aan een grondig onderzoek onderworpen en er wordt een bufferzone van 5 km ingesteld. Maar het probleem is dat de ziekte zich ook verspreidt via 36 andere planten, die drager kunnen zijn van de bacterie. Daardoor zijn in Puglia al 8.000 km² aangetast, een catastrofe voor de plaatselijke landbouw.